عه‌لی بداغی
18ی ڕه‌زبه‌ر (10ی ئۆکتۆبر)ی هەموو ساڵێک ڕۆژی نەهێشتن و بەربەرەکانی لەگەڵ سزای ئێعدامە.
لە حاڵێکدا یادی ڕۆژی 10ی ئۆکتۆبری ئەمساڵ دەکەینەوە کە دەزگای دادی کۆماری ئیسلامی لە سەرەتای ئەمساڵی زایینینەوە تا ئێستا 435 کەسی لەدار داوە کە تەنیا هەواڵی ئێعدامکرانی 83 کەسیان لە میدیا رەسمییەکاندا بڵاو کراوەتەوە.
چاوخشاندنێک بە ئامارەکانی ئێعدام لە ئێران لە سێ ساڵی رابردوودا پێمان دەڵێ چ کارەساتێک لەو وڵاتە ڕوو دەدا. کۆماری ئیسلامی لە ساڵی 2014دا 1634 کەسی لە دار داوە. ساڵی 2015 ژمارەی ئێعدامکراوەکان لە ئێران 977 کەس بووە و، ساڵی ڕابردووش 567 زیندانی لە ئێران لە دار دران، بەو پێیەش کە لە 9مانگی ئەمساڵدا زیاتر لە 400 کەس ئێعدام کراون، وێدەچێ ژمارەی ئێعدامکراوەکان لە ئێران لەمساڵدا زیاتر لە ساڵی ڕابردوو دەبێ.
پرسیار ئەوەیە بۆچی کۆماری ئیسلامی ئه‌وه‌نده بە سزای ئیعدامەوە نووساوە؟ بۆچی کاردانه‌وه به ئیعدام و مانه‌وه‌ی ئه‌و سزایە له لایه‌ن کۆمه‌ڵگای ئێرانه‌وه کەم و لاوازە و سروشتی ئه‌و ئیعدامانه له کوردستان چه‌نده جیاوازه له گه‌ڵ ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێران؟
کۆماری ئیسلامی ئێعدامەکانی هەر چەند ڕۆژ دوای بەدەسەڵات گەیشتنی لە پشتی مەدرەسەی” ریفاه” دەست پێکرد، ئێعدامکراوانی ئەو کات کاربەدەستەکانی پاشماوەی ڕێژیمی پاشایەتی و ئەفسەرەکانی ئەڕتەشی حەمەڕەزاشا بوو کە ڕەگەڵ شۆڕش کەوتبوو و پشتی لە شا کردبوو.
دوای سەقامگیربوونی کۆماری ئیسلامی ئێعدامی نەیارە سیاسییەکان دەستی پێکرد، لە ڕەوتە ئیسلامییەکانی وەک مجاهیدین ڕا بگرە هەتا ناسیونالیست و چەپەکان. ئێعدامەکان چ ئاشکرا و بە نهێنی بوو بەشێک لە کاری ڕۆژانەی دەزگای داد و هەروەها ناوەندەکانی سەرکوتی دیکەی کۆماری ئیسلامی. کۆماری ئیسلامی کە له ده‌یه‌ی 60ی هه‌تاویدا هەزاران کەسی وەک دژبەری سیاسی لە زیندانەکاندا ئێعدام کرد، دوای کۆتایی شەڕی ئێران و عێڕاق و سەرکوتی توندوتیژی ئۆپۆزیسیۆن، ئیعدام و له سێداره‌دانی وه‌ک چه‌کێک بۆ سه‌رکوتی جوڵانه‌وه سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی نێو خۆی ئێران و وه‌ک لاهێزێک و ئامرازێكی سیاسی بۆ سەركوت و زاڵكردنی كەشی ترس و تۆقاندن له ئێراندا گرته به‌ر.
بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئامانج لەبەڕێوەبردنی حوكمی ئێعدام بۆ بنەبڕكردنی تاوان لە كۆمەڵگاو گەڕاندنەوەی بایەخ وبەها كۆمەڵایەتی و ئایینییە بزربوو و کاڵبووه‌کان دەگەڕێننەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی ئەو وڵاتە لە رووی جێبەجێ كردنی حوكمی ئیعدامەوە به پێی حه‌شیمه‌ته‌که‌ی پلەی یه‌که‌می لە دنیادا هەیە، بەڵام ئەو شاڵاوە لە ئیعدامكردنانە نه‌ک نەیتوانیوە رێژەی تاوان و جینایەت لەو كۆمەڵگایەدا كەم بكاتەوە، به‌ڵکوو به پێی ئیعترافی کاربه‌ده‌ستانی پایه‌به‌رزی رێژیم و به پێی ئامار و زانیارییه‌کان، رێژه‌ی تاوان و تاوانکاری له ماوه‌ی ده‌سه‌ڵاتداره‌تیی کۆماری ئیسلامی دا به تایبه‌ت له دوو ده‌یه‌ی رابردوودا چه‌ند قات له چاو پێشوو زیادی کردوه.
ئامارەکان دەڵێن ئێران لە ساڵی 1357 تا 1396 ( 1979_2016) ئەوەندەی ناوەندەکانی مافی مرۆڤ بە دێکۆمێنتیان کردوە پتر لە 61 هەزار کەسی لە دار داوە، هەڵبەت سروشتی ئیعدامه‌کان له کوردستان له چاو ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێران جیاواز بووه. ئیعدامی سیاسی له کوردستان له سه‌ر بنه‌مای ” هه‌وڵی تاوانباران بۆ دژایه‌تیی کۆماری ئیسلامی” و ” به دژه‌خودا ناسینی چالاکانی سیاسی” و به‌وجۆره به موسته‌حه‌ق زانینی ئه‌و که‌سانه به مه‌رگ و سێداره ره‌وتێکی نه‌پساوه‌یه و به‌رده‌وام لاهێزی ده‌ستی کۆماری ئیسلامی بۆ سه‌رکوتی نه‌یارانی سیاسیی بووه و له‌و سۆنگه‌یه‌وه کۆمه‌ڵگای کوردستان و هێزه سیاسییه‌کانی کوردستان تێچوویه‌کی زۆریان داوه.
کۆماری ئیسلامیی ئێران هه‌روه‌ها له ژێر ناوی به‌ربه‌ره‌کانیی دژی ماده هۆشبه‌ره‌کان و له ژێر ئه‌و ده‌مامکه‌دا ده‌یان چالاکی سیاسی و ئازادیخوازی کورد و به تایبه‌ت بلووچی له سێداره داوه.
کۆماری ئیسلامیی ئێران پێی وایه که سزای ئێعدام پێوه‌ندی به مافی مرۆڤ وه‌ک پڕه‌نسیپێکی گشتی جیهانیه‌وه نیه و به‌سته به قانوونی به‌شی قه‌زایی وڵاته‌که‌ی خۆیه‌وه‌تی، ده‌بێ کۆمه‌ڵگای جیهانیی له رێگای فشاری کۆر و که‌مه‌ڵه‌کانی مافی مرۆڤ و رێکخراوه‌کانه‌وه به‌رهه‌ڵستی ئه‌و تێگه‌یشتنه و ئه‌و بڕیاره بێته‌وه و ئه‌و گوتاره زال بکرێ و ببێ به بڕیار که سزای مه‌رگ گرینگترین به‌شی پێشیلکاریی رووتی مافی مرۆڤه‌و کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌بێ به‌رهه‌ڵستی ئه‌و وڵاتانه بێته‌وه که ئه‌و حوکمه له سه‌ر خه‌ڵکی وڵاته‌که‌یان جێبه‌جێ ده‌که‌ن.
