چاونیوز: درێژەی بەشی نۆ…
بێ. گەورەیی و شکۆی مرۆڤانە:
یەکێکی تر لە بنەما و بەڵگەمەندی مافەکانی مرۆڤ گەورەیی زاتی مرۆڤە و هەربۆیەش لەزۆر بەڵگەی مافەکانی مرۆڤ لەسەر گەورەیی مرۆڤانە پێداگری کراوە. ڕێز گرتن بە مانای بەرز نرخاندنە و کەڕامەتیش بە مانای سەربەرزی و ڕێزداری، جێگەوپێگەی بەرز و شەڕافەت کە بەهۆی ئەو ڕوانگەیە هەر ئینسانێک لێی بێبەش نابێ و لەهەر حاڵەتێکدا ناتوانی لێی بستێنیەوە. کەوابوو هەر جۆرە کردەوەیەک کە گەورەیی مرۆڤ خەوشەدار بکات ڕەوشتێکی ناجوامێرانەیە و دەبێ خۆی لێبوێری. ئەوەی کە بەڵگەکانی ماڤی مرۆڤ داهاتووە لە راستیدا حقوق و ڕێساگەلێکن کە بە مەبەستی پارێزگاری لە گەورەیی و شکۆی مرۆڤ ڕۆنڕاوە، وەک میناک، کۆیلە بوون، ئەشکەنجە، هەڵاواردن و دووچاوەکی بەپێچەوانەی شکۆ و گەورەیی ئینسانی تاکە.
جا ئێستا ئەو پرسیارە دێتە پێش کە بۆچی و بە چ هۆکارێک مرۆڤ خاوەن وەها گەورەیی و شەڕەفێکە؟ دەکرێ ئەم پرسیارە لانیکەم بە دوو ڕوانگە بەرسڤ بدرێتەوە:
بە سۆنگەی فەلسەفی و بە جۆرێکی تر فەلسەفەی حقوق و بە ڕوانگەی ئۆلیش.
١.بە ڕوانگەی فەلسەفی
ڕوونکاری و پاکانەی مافەکانی مرۆڤ بە پێی بنەماکانی مەزنایەتی ئینسانی و تاینەتمەندییەکانی سەرەکی بە دوو شێواز پۆلێنبەندی دەکرێن کە لەدرێژەدا باسی دەکەین.
١-١.ڕوانگەی ئاکاری “کانت” لەهەمبەر مرۆڤ: مانۆیێل کانت فەیلەسووفی ئەڵمانی ڕوانگەی ئاکاری خۆی لەهەمبەر مرۆڤ لەسەر سێ کۆڵەکە دامەزراندووە کە ئاکامی هەرسێک لەو ئەستوونانە ڕێزدانان بە ئینسان و مافەکانیەتی:
کۆڵەکەی یەکەم، سەربەست بوونی مرۆڤە؛ واتە مرۆڤ توانایی هەڵاوێژن و بڕیاردانی ئاوەزمەندانەی هەیە. مرۆ دەتوانێت تەنیا لەسەر بنچینەی ئاوەزی کردەیی بێخەوش بڕیار بدات؛ یانی تەنیا و تەنیا ئاوەزی کردەیی مرۆڤ بەبێ ئەوەیکە بکەوێتە ژێر کاریگەری ویستی سەرچاوەگرتوو لە هەڵسەنگاندنی قازانج و زەرەر، حوکم بدا و ئەمر بکات، ئەم “سەربەخۆیی و سەربەستییە” بە شێوەیەکی کورت”سەربەستی ئاوەزی کردەیی بێخەوش واتە توانایی و دەستەڵات” ئەو شتەیە کە کانی بە بایەخەوە باسی دەکات. ئەم بنواشە و پرەنسیپە بە ڕوانگەی کانت مەرجی ڕواڵەتی هەرجۆرە ئەرکێکی ئاکارییە. یانی هەنێک بڕیارات و دەستوور دەتوانن ئاکاری بن، بە بۆچوونی کانت هەر حوکمێک کە ئەم مەرجە ڕووکەشییەی پەسند بکا دەبێتە حوکمێکی ئاکاری(حکم اخلاقی)، کەوابوو بە باوەری ئەو فەیلەسووفە مەزنە فەرمانی ئاوەزی کردەیی بێخەوش، حوکمێکی ئاکارییە و بایەخی ئەخلاقیشی هەیە…
